ورزش درمانی اساس توانبخشی است. واژهی درمانی اشاره به درمان بیماری یا اختلال جسمی دارد. واژه ورزش اشاره به فعالیت بدنی به منظور تمرین یا بهبود سلامتی دارد. بنابراین این قسمت به کار برد فعالیتهای ورزش درماني نیازمند تلاش بدنی به منظور پیشگیری، درمان و توانبخشی بیماریها و شرایط ناتوان کننده می پردازد.
حرکت درمانی چیست؟
در ادامه انواع روش های ورزش درمانی توضیح داده می شود.
حرکت درمانی غیرفعال
منظور از این نوع حرکت درمانی، وضعیت دادن و به حرکت آوردن مفاصل و انجام کارهایی است که توسط درمان کننده بر روی بیمار انجام می شود. در این نوع درمان در قسمت آسیب دیده معمولا انقباض فعالی انجام نمی شود. در مواردی که در زیر نام برده می شود ورزش درمانی غیرفعال مفید واقع می شود:
- شکستگی ها و ارتوپدی: در این ضایعات حرکات درمانی جهت جلوگیری از تحلیل رفتن (آتروفی) و کوتاه شدگی عضله و تاندون و همچنین پیشگیری از محدودیت دامنه حرکتی به کار می رود.
- بیماری های اعصاب: جهت جلوگیری از تحلیل رفتن ماهیچه ها و کوتاه شدن آنها و تنظیم هماهنگی حرکات
- ضایعات مفصلی: برای از بین بردن حالت انقباض ماهیچه های اطراف مفصل که خود سبب از بین رفتن و یا کم شدن فشار بر روی ساختمان غضروفی می شود و همچنین جلوگیری از بروز حالت خشکی مفاصل
- بیماری های عروقی: حرکات درمانی غیرفعال موجب برطرف نمودن جمع شدگی خون در اندام ها گردیده و گردش خون را از اندام ها به طرف قلب و بالعکس بهبود می بخشد. بیماری های ریوی: این نوع ورزش درمانی می تواند علا وه بر خارج نمودن ترشحات سبب تحریک و حرکت برونش ها شده و به ازدیاد حجم تنفسی منجر شود.
به طور خلا صه می توان فوائد و نتایج حرکات درمانی غیرفعال را چنین بیان داشت از انقباضات مختل کننده و تشکیل چسبندگی ها جلوگیری می نماید. اندازه طولی را که عضله باید در زمان استراحت داشته باشد تامین می کند. عکس العمل های بازکننده و تا کننده را تحریک می نماید و بالا خره زمینه را برای حرکات فعال مهیا می سازد.
ورزش درمانی فعال
حرکاتی که با اراده شخص انجام می شود از نظر فیزیولوژیکی و روانی با حرکات غیرفعال که توسط فیزیوتراپیست بر روی بیمار صورت می گیرد متفاوت بوده و اثرات مخصوص دارد که از تاثیر بر روی دستگاه حرکتی بدن (ماهیچه ها، استخوان ها و مفاصل و اعصاب) به وجود می آیند. اگرچه در برخی از حرکات فعال حضور مستقیم مسئول لازم نیست، موارد استفاده از ورزش درمانی فعال به شرح زیر است:
- درمان و جلوگیری از بروز ضایعات مفصلی مانند حالت خشک شدگی مفصل یا شلی آن. پیشگیری و درمان تحلیل رفتن ماهیچه ها که در اثر عدم حرکت ایجاد می شود.
کمک به از بین بردن اثرات ضایعه عصبی که به صورت فلج یا اختلالاتی در بافت ماهیچه ها بروز می کند. - درمان و جلوگیری از بروز اختلالات عروقی که در اثر بی حرکتی اعضای بدن ایجاد شده و سبب بروز اختلالات ثانوی می شود.
- حفظ حالت صحیح و نیروی طبیعی در ماهیچه ها و مفاصل سالم بدن. پیشگیری از بروز ضعف عمومی و کمک به بهبود بخشیدن حالت عمومی شخص.
- تقویت ماهیچه هایی که احتیاج به نیروی بیشتر برای انجام وظیفه مخصوص دارند.
- بازیابی و نگهداری نرمش بدن، حفظ و بهبود بخشیدن به سرعت و دقت و تحمل و هماهنگی در حرکات، حفظ و ازدیاد احساس وجدان حرکتی و بهتر نمودن آن.
در مجموع حرکات فعال، عمل عضو را بهبود بخشیده و قدرت آن را افزایش می دهد. حرکات مزبور به ازدیاد ذخیره قلبی و تنفسی کمک نموده و بدین وسیله سبب بهبود اعمال عمومی بدن می شود.
موارد منع
وقتی فرمان عصبی به کلی از بین رفته باشد و زمانی که اراده قادر به انجام حرکت نباشد (بعضی از عقب افتادگی های مغزی کودکان) یا اراده وجود نداشته باشد و همچنین در مواقعی که خشک شدگی کامل مفصل به طور طبیعی (در اثر بیماری) یا به طور مصنوعی (عمل جراحی) ایجاد شده باشد انجام ورزش درمانی غیرعملی است. در دوران حاد برخی از بیماری ها و در بعضی از مراحل درد این نوع درمان ممکن است مضر باشد. مثلا در بیماری ریوی پیش رونده انجام تمرینات برای باز شدن قفسه سینه مضر است. اصولی که در حرکت درمانی غیرفعال و همچنین فعال باید مورد نظر باشد:
- بیمار نباید در حین انجام حرکت و بعد از پایان جلسه درد داشته باشد (درد نباید با احساس خستگی یا کشیدگی عضلا نی اشتباه شود.)
- رعایت احتیاط در انجام حرکت لا زم است. حرکت نباید تند انجام گیرد و بایستی متناسب با ساختمان فیزیکی بیمار صورت پذیرد.
- درمان دهنده باید اصول تدریجی حرکات را رعایت نماید.
- مفاصل دردناک و جراحات تازه قسمت های نرم بدن و وجود ترشحات در داخل مفصل انجام هر نوع ورزش درمانی غیرفعال را ممنوع می سازد.
ورزش های کششی
ورزشهای کششی یکی از اجزا اصلی برنامه تمرین درمانی طب فیزیکی می باشد. برای اینکه کشش یک عضله یا دسته عضلانی بدرستی انجام شود باید موارد متعددی رعایت شود که به آنها اشاره می کنیم.
- محور کشش و ثابت بودن درست قسمتی از بدن حین کشش:برای اینکه کشش درست انجام شود باید زاویه ای که به عضله کشش داده می شود درست باشد و گاهی باید برای کشش درست یک مفصل ثابت باشد و یک مفصل کشیده شود.
- شدت کشش: چه مقدار کشش بدهیم
- مدت کشش: چند ثانیه کشش موثر است
- سرعت کشش
- تعداد کشش
- نوع کشش
باید توجه داشت که اطلاعات مختلفی که در مورد حرکات کششی چاپ و منتشر می شود و در بسیاری از سایتها به آنها استناد می شود اکثرا بر روی ورزشکاران انجام شده و باید در هنگام تجویز کشش برای بیماران وضعیت بیمار را در نظر گرفت.
درمان بيماريها با ورزش هاي گوناگون، به ويژه ورزش هایی كه ملايم و روي برنامه منظم باشند از بروز بيماريها جلوگيري كرده و نقش پيشگيري را بر عهده دارند، بلكه قادرند در بسياري از بيماريها مؤثر واقع شده و يك نقش درماني را از نظر علم پزشكي برعهده بگيرند. مروري كوتاه بر اثرات درماني ورزش در ارگانهاي مختلف بدن و بيماريهاي گوناگون اين نكته را ثابت مي‌كند. درمان درد مفاصل يكي از راه‌هاي درمان دردهاي مفاصل ورزش روزانه، تحت نظر مربي و پزشك است. امروزه به خوبي ثابت شده است كه ورزش مي‌تواند دردهاي مفاصل از جمله مچ پا، زانو، كمر، دستها، شانه و گردن را درمان كند. اين ورزشها هر روز بايد انجام شود و حركات تحت نظر مربي باشد، تا بهبودي حاصل شود
درمان آرتروز زانو
براي آرتروز مداوايي وجود ندارد. هدف درمان عبارت است از : كاهش درد، حفظ قدرت تحرك و به حداقل رساندن معلوليت كه شامل آموزش بيمار، كم كردن وزن، استفاده مناسب از عصا و وسايل كمكي، ورزش، داروها و در نهايت گچ گيري (برس) و يا اعمال جراحي است.عدم استفاده از مفصل آرتروزي، به دليل درد، منجر به ضعف عضلات مي شود و چون عضلات نقش عمده اي در حفاظت غضروف در مقابل استرس بر عهده دارند، تقويت ماهيچه هاي دور مفصلي، حائز اهميت فراوان است. لذا براي حفظ دامنه و حركت و تقويت عضلات اطراف مفصل، بايد ورزش هايي را طرح نمود.
يكي از درمان هاي استاندارد آرتروز به صورت اوليه، كاهش درد مفصلي با ورزش هاي تحمل وزن است كه عضلات حمايت كننده را قوي مي نمايد. ولي متاسفانه اغلب از ترس افزايش علائم به بيماران گفته مي شود كه ورزش نكنند و بيشتر از داروهاي رنگارنگ استفاده نمايند.
ديده شده است كه بيماران آرتروزي مي توانند ورزش هايي با تحمل وزن، مثل پياده روي را انجام دهند. غضروف مي تواند به وسيله خودش دوباره سازي شود. از طرفي مسائلي مثل كاهش قدرت عضلاني اطراف مفصل، كاهش انعطاف پذيري، افزايش وزن و كاهش ظرفيت هوازي، مي توانند در هر رژيم درماني، ايجاد اختلال نمايند. عللي كه باعث مي شود ورزش درمانی در كاهش علائم و نشانه هاي آرتروزي موثر باشد عبارتند از:
۱- تصحيح ضعف عضلات ناشي از عدم استفاده آنها و نگهداري آمادگي عضلات اسكلتي
۲- افزايش قدرت عضلات اطراف مفصل كه باعث حمايت مفصل از آسيب مي شود.
۳- بهبود تغذيه مفاصل با افزايش انتقال مواد به داخل مفصل، در اثر انجام ورزش هاي با تحمل وزن.
۴- تحرك موثر غضروف مفصلي به وسيله ايجاد فشار توليد شده ناشي از ورزش هاي با تحمل وزن.
نکات مهم
براي به دست آوردن نتايج و تأثيرات سودمند حركت درماني، بايد افراد آگاهي و شناخت كافي از ساختمان و آناتومي بدن داشته باشند. همينطور داشتن آگاهي در زمينه فيزيولوژي و بيومكانيك لازم و ضروري است. اگر چه در بعضي از موارد دانستن پاتولوژي بيماريها هم نياز است. نحوه اجراي صحيح ورزش درمانی فوق العاده اهميت دارد. به همان اندازه كه اجراي صحيح حركت درمانی مي تواند نتايج و تأثيرات مثتبي بر روي بيماريها و اختلالات داشته باشد، به همان اندازه هم امكان دارد كه اجراي غلط تمرین درمانی موجب بروز تأثيرات منفي براي بيمار شود. انجام ورزش درمانی بايد در حد توانايي و قدرت فرد باشد. از انجام حركاتي كه موجب تشديد درد و ناراحتي بيمار مي شود بايد به شدت خودداري نمود. اگر فردي متعاقب انجام نرمشهاي حركت درماني احساس درد يا ناراحتي نمود، بايد تعداد حركات را كاهش داد و يا حتي نوع نرمش را تغيير داد.
نكته ديگري كه بايد كليه افراد بدان توجه نمايند اين است كه براي دست يافتن به نتايج ورزش درمانی،نبايد عجله و شتاب داشت. به بيان ديگر برنامه حركت درمانی بر اساس توانايي بيمار طرح ريزي مي شود. اگر بيمار قدرت و توانايي مناسبي داشته باشد، پيشرفت او هم قابل توجه است، ولي اگر توانايي و قدرت بيمار محدود و اندك بود، به همان نسبت هم پيشرفت بيمار آهسته خواهد بود.
در مورد كاربرد ورزش درمانی در مواقعي كه التهاب و تورم در مفاصل يا نواحي ديگر وجود دارد، بايد با احتياط و مراقبت باشد، زيرا امكان افزايش تورم و التهاب مفصل متعاقب حركت درمانی وجود دارد. در اكثر مواقع بهتر است در صورت وجود تورم و التهاب در مفصل تنها از نرمشهاي ايستا يا انقباض ايزومتريك استفاده نمود. تأثيرات و نتايج تمرین درمانی محدود و در اختلالات و بيماريهاي خاصي كاربرد دارد. عده اي اعتقاد دارند كه نتايج و تأثيرات انجام ورزش درمانی كه به مدت كم و در فواصل متعدد (روزي چند بار ) انجام گيرد بيشتر از ورزش درمانی است كه به مدت زياد و با فواصل زياد انجام گيرد. منظور اين مي باشد كه حركت درمانی را با تعداد كم و روزي چند بار انجام داد تا اينكه فرد تمرین درمانی را با تعداد زياد و به ندرت انجام دهد. ورزش درمانی را بايد حتي الامكان بدون استفاده از وسيله خاصي انجام داد. البته در بعضي مواقع جهت كمك و تسهيل انجام حركات درماني نياز به وسايل كمكي مي باشد. استفاده از عصا، قرقره، وزنه يا فنر، دوچرخه ثابت و ابزار ديگر از جمله وسايل كمكي می باشند كه امكان دارد براي انجام ورزش درمانی مورد نياز باشد.
